THÁNH ĐỊA MỸ SƠN – CHIỀU NGHIÊNG BÓNG THÁP
Thánh Địa Mỹ SơnSau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa.
thành phố Đà Nẵng khoảng 69 km và cách thành cổ Trà Kiệu khoảng 20 km, là tổ hợp bao gồm nhiều đền đài Chăm Pa, trong một thung lũng đường kính khoảng 2 km, bao quanh bởi đồi núi. Đây từng là nơi tổ chức cúng tế của vương triều Chăm pa cũng như là lăng mộ của các vị vua Chăm pa hay hoàng thân, quốc thích. Thánh địa Mỹ Sơn được coi là một trong những trung tâm đền đài chính của Ấn Độ giáo ở khu vực Đông Nam Á và là di sản duy nhất của thể loại này tại Việt Nam. Thánh Địa Mỹ SơnSau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa.
Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT) có ghi lại một số sự kiện liên quan đến sự hình thành của vương quốc Champa, kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn.
ĐVSKTT trang 158: “năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại, năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..." Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này.
ĐVSKTT trang 173: “Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu“. Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu.
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa, Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỹ Sơn bị xâm chiếm.
Năm 432 vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến vào Tựơng Phố (Trà Kiệu), đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm.
ĐVSKTT trang 222 chép: “Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chết vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to, bắt sống của chúng nhiều vô kể, cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm thì trở về kinh sư ...“ Đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa.
Thông thường người ta hay so sánh thánh địa này với các tổ hợp đền đài chính
khác ở Đông Nam Á như Borobudur (Java, Indonesia), Pagan (Myanma), Angkor Wat (Campuchia) và Ayutthaya (Thái Lan). Từ năm 1999, thánh địa Mỹ Sơn đã được UNESCO chọn là một trong các di sản thế giới tại phiên họp thứ 23 của Ủy ban di sản thế giới theo tiêu chuẩn C (II) như là một ví dụ điển hình về trao đổi văn hoá và theo tiêu chuẩn C (III) như là bằng chứng duy nhất của nền văn minh châu Á đã biến mất.Mỹ Sơn có lẽ được bắt đầu xây dựng vào thế kỷ 4. Trong nhiều thế kỷ, thánh địa này được bổ sung thêm các ngọn tháp lớn nhỏ và đã trở thành khu di tích chính của văn hóa Chămpa tại Việt Nam. Ngoài chức năng hành lễ, giúp các vương triều tiếp cận với các thánh thần, Mỹ Sơn còn là trung tâm văn hóa và tín ngưỡng của các triều đại Chămpa và là nơi chôn cất các vị vua, thầy tu nhiều quyền lực. Những di vật đầu tiên được tìm thấy ghi dấu thời đại vua Bhadravarman I (Phạm Hồ Đạt) (trị vì từ năm 381 đến 413), vị vua đã xây dựng một thánh đường để thờ cúng linga và Shiva. Mỹ Sơn chịu ảnh hưởng rất lớn của Ấn Độ cả về kiến trúc - thể hiện ở các đền tháp đang chìm đắm trong huy hoàng quá khứ, và về văn hóa - thể hiện ở các dòng bia ký bằng chữ Phạn cổ trên các tấm bia. Thánh Địa Mỹ SơnSau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa.
Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT) có ghi lại một số sự kiện liên quan đến sự hình thành của vương quốc Champa, kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn.
ĐVSKTT trang 158: “năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại, năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..." Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này.
ĐVSKTT trang 173: “Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu“. Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu.
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa, Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỹ Sơn bị xâm chiếm.
Năm 432 vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến vào Tựơng Phố (Trà Kiệu), đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm.
ĐVSKTT trang 222 chép: “Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chết vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to, bắt sống của chúng nhiều vô kể, cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm thì trở về kinh sư ...“ Đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa.
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên tục được trùng tu, phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bằng đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt.
Theo Đại Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 thì vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu - Mỹ Sơn thì xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận, đời Hán là bờ cỏi quận Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lý và Chiêm Động, Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi: “Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành, mở rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó (tháng 6 năm 1472).
Trong ĐNNTC về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên Phước tục gọi là Vệ Thành, tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy. Ba mặt thành, trước, tả, hữu bị xói lở chỉ còn góc phía tây bắc hiện nay vẫn còn; về tháp cổ Chiêm Thành ở huyện Diên Phước có hai cây tháp nay đều đổ nát, một tháp đổ xuống thành gò ước hơn một mẫu....và còn mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba tòa liền nhau cao 80 trượng, phía trên có lỗ thông thiên, phía trong có tượng đá, nay đã đổ nát, tương truyền đây là chỗ táng vợ vua Chiêm Thành.
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật Champa về đền tháp, văn bia, tượng, điêu khắc trên đá và trên gạch.
Dựa trên các tấm bia văn tự khác, người ta biết nơi đây đã từng có một đền thờ
đầu tiên được làm bằng gỗ vào thế kỷ 4. Hơn 2 thế kỷ sau đó, ngôi đền bị thiêu hủy trong một trận hỏa hoạn lớn. Vào đầu thế kỷ 7, vua Sambhuvarman (Phạm Phạn Chi) (trị vì từ năm 577 đến năm 629) đã dùng gạch để xây dựng lại ngôi đền còn tồn tại đến ngày nay (có lẽ sau khi dời đô từ Khu Lật về Trà Kiệu). Các triều vua sau đó tiếp tục tu sửa lại các đền tháp cũ và xây dựng các đền tháp mới để thờ các vị thần. Gạch là vật liệu tốt để lưu giữ ký ức của một dân tộc kỳ bí và kỹ thuật xây dựng tháp của người Chàm cho tới nay vẫn còn là một điều bí ẩn. Người ta vẫn chưa tìm ra lời giải đáp thích hợp về chất liệu gắn kết, phương thức nung gạch và xây dựng.Những ngọn tháp và lăng mộ có niên đại từ thế kỷ 7 đến thế kỷ 14, nhưng các kết
quả khai quật cho thấy các vua Chăm đã được chôn cất ở đây từ thế kỷ 4. Tổng số công trình kiến trúc là trên 70 chiếc. Thánh địa Mỹ Sơn có thể là trung tâm tôn giáo và văn hóa của nhà nước Chăm pa khi thủ đô của quốc gia này là Trà Kiệu hay Đồng Dương.Sau khi vương quốc Chiêm Thành lụi tàn, thánh địa Mỹ Sơn đã chìm trong lãng quên hàng thế kỷ, đến năm 1885, nó mới được phát hiện. Mười năm sau, các nhà nghiên cứu bắt đầu thực hiện các cuộc phát quang, nghiên cứu khu di tích này. Thánh Địa Mỹ SơnSau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa.
Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT) có ghi lại một số sự kiện liên quan đến sự hình thành của vương quốc Champa, kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn.
ĐVSKTT trang 158: “năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại, năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..." Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này.
ĐVSKTT trang 173: “Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu“. Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu.
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa, Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỹ Sơn bị xâm chiếm.
Năm 432 vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến vào Tựơng Phố (Trà Kiệu), đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm.
ĐVSKTT trang 222 chép: “Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chết vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to, bắt sống của chúng nhiều vô kể, cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm thì trở về kinh sư ...“ Đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa.
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên tục được trùng tu, phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bằng đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt.
Theo Đại Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 thì vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu - Mỹ Sơn thì xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận, đời Hán là bờ cỏi quận Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lý và Chiêm Động, Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi: “Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành, mở rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó (tháng 6 năm 1472).
Trong ĐNNTC về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên Phước tục gọi là Vệ Thành, tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy. Ba mặt thành, trước, tả, hữu bị xói lở chỉ còn góc phía tây bắc hiện nay vẫn còn; về tháp cổ Chiêm Thành ở huyện Diên Phước có hai cây tháp nay đều đổ nát, một tháp đổ xuống thành gò ước hơn một mẫu....và còn mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba tòa liền nhau cao 80 trượng, phía trên có lỗ thông thiên, phía trong có tượng đá, nay đã đổ nát, tương truyền đây là chỗ táng vợ vua Chiêm Thành.
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật Champa về đền tháp, văn bia, tượng, điêu khắc trên đá và trên gạch.
Lịch sử phát triễn của Thánh địa Mỹ Sơn có lẽ là song song với sự xây dựng, hoàn thiện kinh đô Trà Kiệu trong một tổng thể không thể thiếu được trong nền văn minh, văn hóa Á đông nhất là văn minh Champa là: Kinh đô - Lăng Miếu, Thánh địa, Đền đài để thờ cúng các tiên vương, chư thần...
Trong một bi ký cho biết chính vua Bhadravarman đệ nhất là người khởi công xây dựng thánh địa này với những dòng như sau: “Ngài đã cúng dâng cho thần Bhadresvara một khu vực vĩnh viễn, phía đông là núi Sulaha, phía nam là núi Mahaparvata, phía tây là núi Kusala, phia bắc là núi...làm ranh giới. Ngài cũng cúng dâng cho thần tất cả các ruộng đất và cư dân trong phạm vi đó, hoa lợi cũng được dâng cúng cho thần... Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy ruộng đất này thì nhân dân không phải tội, mà tội lỗi sẽ dành cho kẻ đó..."
Có bao nhiêu lối đi vào bên trong khu vực thánh địa hay vào một quần thể tháp Champa, có hay không một lối đi vào trực diện với cửa chính của tháp đến nay vẫn còn là một điểu bí ẩn , hầu hết các tháp đều quay mặt về phía đông, hướng của mặt trời và của thần linh, khi quan sát người ta thấy chỉ có một lối đi vào bên hông hay mặt sau của tháp mà thôi.
Từ một vị trí cao nhất trong thung lũng để quan sát hết quần thể kiến trúc của Thánh địa Mỹ Sơn ta có thể phân chia các di tích, các tháp theo kiểu phong thủy của nền văn minh Châu Á người ta thường chọn hướng Đông Tây làm trục chính, Nam Bắc làm trục phụ, gò cao, thế núi và mạch sông làm chuẩn trong việc thiết kế xây dựng kinh đô, lăng miếu, đền đài, nhà cửa...
Có thể chia việc nghiên cứu của các nhà khoa học Pháp về Mỹ Sơn thành hai giai đoạn:
Từ năm 1898 đến 1899: Louis de Finot và Launet de Lajonquere nghiên cứu các văn bia.
Từ năm 1901 đến 1902: Henri Pamlentier nghiên cứu về nghệ thuật, năm 1904 ông cùng Olrpeaus tổ chức khai quật khảo cổ học tại đây.
Đến năm 1904, những tài liệu cơ bản nhất về Mỹ Sơn đã được L. Finot và H. Pamlentier công bố. Từ công trình nghiên cứu của H. Pamlentier, người ta biết cách đây hơn 100 năm Mỹ Sơn còn 68 công trình kiến trúc, và ông đã chia chúng thành các nhóm từ A, A’ đến N.
Nhà nghiên cứu nghệ thuật F.S. Tern chia di tích Chăm Việt Nam thành 7 phong cách nghệ thuật theo quá trình tiến triển của nó. Mỹ Sơn có đủ đại biểu các phong cách, trong đó có 2 phong cách xuất phát từ Mỹ Sơn. Đặc biệt phong cách Mỹ Sơn A1 với xuất phát là đền A1 thường được gọi là kiệt tác kiến trúc của di tích Chăm.Các nhà khảo cổ học Pháp chia các công trình kiến trúc ở Mỹ Sơn ra làm 10 nhóm chính: A, A', B, C, D, E, F, G, H, K để đặt tên cho mỗi lăng mộ theo kiểu ghép chữ cái và số.Về mặt kiến trúc thì các đền tháp, lăng mộ ở Mỹ Sơn là nơi hội tụ của các kiểu dáng khác nhau, từ những kiểu cổ đại hay kiểu Mỹ Sơn E1 (thế kỷ 8, Mỹ Sơn E1 và F1), kiểu Hòa Lai (cuối thế kỷ 8 - đầu thế kỷ 9, Mỹ Sơn A2, C7 và F3), kiểu Đồng Dương (cuối thế kỷ 9 - đầu thế kỷ 10, Mỹ Sơn A10, A11-13, B4, B12), kiểu Mỹ Sơn A1 (thế kỷ 10, Mỹ Sơn B5, B6, B7, B9, C1, C2, C5, D1, D2, D4), kiểu chuyển tiếp Mỹ Sơn A1-Bình Định (đầu thế kỷ 11 - giữa thế kỷ 12, Mỹ Sơn E4, F2, nhóm K) và kiểu Bình Định (cuối thế kỷ 11 - đầu thế kỷ 14, Mỹ Sơn B1 và các nhóm G, H).Nghệ thuật và kiến trúc qua bố cục đền tháp mang ảnh hưởng lớn của phong cách Ấn Độ. Khu thánh địa có một tháp chính (kalan) và nhiều tháp phụ nhỏ bao bọc xung quanh. Các tháp đều có hình chóp, biểu tượng của đỉnh Meru thần thánh, nơi cư ngụ của các vị thần Hindu. Cổng tháp thường quay về phía đông để tiếp nhận ánh sáng Mặt Trời. Nhiều tháp có kiến trúc rất đẹp với hình những vị thần được trang trí với nhiều loại hoa văn. Phần lớn những kiến trúc này hiện nay đã bị suy tàn, nhưng đây đó vẫn còn sót lại những mảng điêu khắc mang dấu ấn hoàng kim của các triều đại Chăm pa huyền thoại. Những đền thờ chính ở Mỹ Sơn thờ một bộ linga hoặc hình tượng của thần Shiva - thần bảo hộ của các triều vua Chăm pa. Những người cầu nguyện thời trước thường đi vòng quanh tháp theo chiều kim đồng hồ trên một lối nhỏ.
Mặc dù chịu ảnh hưởng lớn từ Ấn Độ giáo, song biểu tượng của Phật giáo cũng tìm
thấy ở Mỹ Sơn, vì đạo Phật Đại Thừa (Mahayana) đã trở thành tín ngưỡng chính của người Chăm vào thế kỷ 10. Một số đền đài đã được xây dựng trong thời gian này, tuy nhiên vào thế kỷ 17 nhiều tòa tháp ở Mỹ Sơn đã được tu sửa và xây dựng thêm.Tại thánh địa Mỹ Sơn có một đền xây dựng bằng đá, nó cũng là đền đá duy nhất của các di tích Chăm. Văn bia tại Mỹ Sơn cho biết, đền này được trùng tu lần cuối cùng bằng đá vào năm 1234. Ngày nay, ngôi đền này đã bị sập (có lẽ do bom Mỹ trong chiến tranh Việt Nam, vì ngay sát tháp là một hố bom sâu hoắm vẫn dấu tích) nhưng hệ móng của nó cho thấy nó cao trên 30 m và đây là ngôi đền cao nhất của thánh địa này. Các tài liệu thu thập được xung quanh khu đền này cho thấy nhiều khả năng đây là vị trí của ngôi đền đầu tiên vào thế kỷ 4.Công việc bảo tồn đầu tiên diễn ra năm 1937 bởi các nhà khoa học người Pháp. Trong giai đoạn từ năm 1937 đến 1938, đền A1 và các đền nhỏ xung quanh nó được trùng tu. Các năm sau, từ năm 1939 đến 1943, các tháp B5, B4, C2, C3, D1, D2 được trùng tu và gia cố lại. Tuy nhiên, nhiều tháp và lăng mộ (bao gồm tổ hợp A với tháp A1 đã từng rất tráng lệ - gồm tháp chính A1 cao 24 mét và 6 tháp phụ xung quanh, bị hủy diệt năm 1969) đã bị hủy diệt trong Chiến tranh Việt Nam. Phần lớn các đền đài trong các nhóm khu vực trung tâm như B, C và D còn tồn tại, và mặc dù rất nhiều pho tượng, bệ thờ và linga đã bị lấy về Pháp trong thời kỳ thực dân hay gần đây được chuyển tới các viện bảo tàng như Viện bảo tàng Lịch sử Việt Nam, Viện bảo tàng Thành phố Hồ Chí Minh và Bảo tàng Nghệ thuật điêu khắc Chăm Đà
Nẵng, vẫn có một viện bảo tàng tạm thời đã được thiết lập trong 2 ngôi đền với sự trợ giúp của người Đức và Ba Lan để trưng bày các mô hình các lăng mộ và hiện vật còn lại. Ngày 24 tháng 3 năm 2005, tỉnh Quảng Nam đã tổ chức lễ khánh thành nhà trưng bày, giới thiệu di tích Mỹ Sơn với diện tích 5.400 m² với nhà trưng bày chính rộng 1.000 m² ngay lối dẫn vào di tích (khoảng 1 km) do Nhật Bản tài trợ không hoàn lại. Tuy nhiên, hiện nay vẫn còn nhiều lo ngại về tình trạng của các công trình kiến trúc, một số trong đó có khả năng sập đổ. Trong giai đoạn từ năm 2002 đến 2004, Bộ Văn hóa và Thông tin Việt Nam đã chi khoảng 7 tỷ VNĐ (USD 440.000) cho dự án phục chế khẩn cấp thánh địa Mỹ Sơn; một dự án của UNESCO được hỗ trợ bởi chính phủ Ý với số tiền là USD 800.000 và các cố gắng phục chế có nguồn vốn từ Nhật Bản hiện nay cũng đang góp phần ngăn chặn tình trạng xuống cấp của chúng. Các công việc phục chế tại đây cũng được World Monuments Fund (WMF) góp vốn.(Theohttp://vi.wikipedia.org/wiki/Th%C3%A1nh_%C4%91%E1%BB%8Ba_M%E1%BB%B9_S%C6%A1n)
Nằm trong một thung lũng kín đáo thuộc xã Duy Phú, huyện Duy Xuyên, tỉnh Quảng Nam, cách thành phố Đà Nẵng khoảng 70km về hướng Tây Nam, cách kinh thành Trà Kiệu 10km về hướng Tây, Mỹ Sơn – Thánh địa Ấn Độ giáo của Vương quốc Chăm pa xa xưa là quần thể di tích đầy hoài niệm về một thời quá khứ, một trong những di sản văn hóa thế giới rất được quan tâm.Theo những dòng chữ ghi trên tấm bia sớm nhất ở Mỹ Sơn thì khu di tích này có niên đại từ khoảng thế kỷ IV, khi vua Bhadresvara cho xây dựng một ngôi đền để dâng cúng thần Siva nhưng sau hai năm tồn tại, ngôi đền này đã bị một trận hỏa hoạn thiêu rụi. Vào đầu thế kỷ VII, vua Sambhuvarman đã cho xây dựng lại ngôi đền mới với những vật liệu bền vững hơn, bắt đầu cho một giai đoạn các vị vua sau đều tu sửa và xây dựng những ngôi đền mới để dâng lên các vị thần của họ. Và từ đó, Mỹ Sơn đã trở thành khu Thánh địa quan trọng nhất của dân tộc Chăm suốt từ thế kỷ IV đến thế kỷ XV. Chỉ bằng gạch nung và đá sa thạch cùng những kỹ thuật xây dựng bí ẩn mà các kiến trúc sư vương quốc Chămpa đã mang xuống mộ sâu, những khu đền tháp phủ đầy rêu phong vẫn tồn tại trong sự biến động không ngừng của thời gian với biết bao thăng trầm, thay đổi. Các đền tháp gần như đều được xây dựng trên một mặt bằng tứ giác, chia làm ba phần: Đế tháp biểu hiện thế giới trần gian vững chắc. Thân tháp tượng hình của thế giới thần linh, kỳ bí mê hoặc. Phần trên cùng là hình người dâng hoa trái theo nghi lễ hoặc hình cây lá, chim muông… những động vật gần gũi với tôn giáo và cuộc sống con người. Tất cả hiện diện lên giúp con người đương đại phần nào tiếp cận những kiệt tác đánh dấu thời hoàng kim của văn hóa kiến trúc Chăm pa trong sự phát triển chung của lịch sử nước ta. Với hơn 70 công trình kiến 
trúc giờ đây phủ đầy bụi mờ rêu phong, Mỹ Sơn trở nên huyền diệu, kỳ bí hơn bao giờ hết. Trong cái nắng chiều bảng lảng gợi nên biết bao ký ức xa xăm, người dừng chân ở Mỹ Sơn sẽ có thể nghiêng mình bên những bóng tháp, thả hồn về những hoài niệm của cuộc sống đã qua với rất nhiều những thăng trầm biến chuyển. Rồi đừng quên ngắm nhìn những đường nét tinh hoa của những họa tiết trang hoàng trên từng ngọn tháp mà ở đó chứa đựng những ước mơ, khát vọng sống và vươn lên không ngừng của người Chăm, là một minh chứng sống động cho một đời sống văn hóa phong phú của một trong những dân tộc trên đất nước ta.(Theo
trúc giờ đây phủ đầy bụi mờ rêu phong, Mỹ Sơn trở nên huyền diệu, kỳ bí hơn bao giờ hết. Trong cái nắng chiều bảng lảng gợi nên biết bao ký ức xa xăm, người dừng chân ở Mỹ Sơn sẽ có thể nghiêng mình bên những bóng tháp, thả hồn về những hoài niệm của cuộc sống đã qua với rất nhiều những thăng trầm biến chuyển. Rồi đừng quên ngắm nhìn những đường nét tinh hoa của những họa tiết trang hoàng trên từng ngọn tháp mà ở đó chứa đựng những ước mơ, khát vọng sống và vươn lên không ngừng của người Chăm, là một minh chứng sống động cho một đời sống văn hóa phong phú của một trong những dân tộc trên đất nước ta.(Theohttp://vietsciences.free.fr/lichsu/lichsucacnuoc/thanhdiamyson.htm)
Nhận thấy nguy cơ sập đổ, việc trùng tu tạm dừng và họ cho dựng các giàn chống bằng sắt quanh thân tháp và dùng các dây cáp neo giữa chống tình trạng ngã đổ. Hơn ba năm sau, giàn sắt chống đỡ được tháo dỡ. Việc trùng tu chỉ tiến hành đến đó rồi dừng. Một cán bộ của ngành chức năng cho biết do thiếu kinh phí nên việc trùng tu tạm dừng.
Sẽ trùng tu Tháp F1, Mỹ Sơn vào năm 2006
Ông Lê Thành Vinh, Viện trưởng Viện bảo tồn di tích đã có công văn gửi cho huyện Duy Xuyên cho biết việc gia cố trùng tu tháp F1 chỉ có thể tiến hành vào 2006 bởi mùa mưa năm nay đang đến gần.Từ năm 2003 đến nay, Tháp F1 Mỹ Sơn đã được che bằng mái kim loại khi công tác khai quật đã hoàn thành, dẫn đến tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, biến dạng màu sắc gạch, gạch rơi ra khỏi thân tháp, có thể sụp đổ bất cứ lúc nào. Sau khi báo phát hành, huyện Duy Xuyên đã làm văn bản gửi Viện BTDT-Bộ VHTT, đề nghị cơ quan này tham gia trùng tu tháp. Công văn của Viện này do ông Lê Thành Vinh, viện trưởng, vừa gửi cho huyện Duy Xuyên, khẳng định: Việc làm nhà mái che không phù hợp với điều kiện khí hậu, đặc điểm vật liệu, cấu trúc liên kết của tháp, nên mức độ hư hại của F1 hiện rất nghiêm trọng, lớn gấp nhiều lần so với các tháp chưa khai quật. Việc gia cố trùng tu F1 chỉ có thể tiến hành vào 2006 bởi mùa mưa năm nay đang đến gần. Với tháp F1, liên kết trên đã bị tách làm đôi, đảm nhận việc khai quật là đội ngũ khác, Viện không tham gia nên không có thông tin gì cả về khai quật, điều này sẽ gây khó khăn trong công tác thiết kế, trùng tu.
Cần tiếp tục khám phá Mỹ Sơn?
Kết quả khai quật ở Di sản thế giới Mỹ Sơn giữa tuần qua do Viện khảo cổ học VN tiến hành đã làm bừng lên hy vọng khám phá lại và tìm kiếm một Mỹ Sơn ẩn sâu trong lòng đất.
Hiện vật cổ nhất của Mỹ Sơn được phát hiện như thế nào?
Sau khi phát hiện ra Mỹ Sơn vào năm 1889, người ta đã làm những cuộc thống kê khảo tả về hiện trạng của chúng. Trong một đợt khai quật sau đó các nhà khảo cổ người Pháp đã tìm thấy hai di vật là một đài thờ và một cái mi cửa. Hai di vật này không chỉ được xem là nhưng kiệt tác điêu khắc, mà còn minh chứng cho một phong cách nghệ thuật cổ nhất của Chăm.
* Bằng mắt thường người ta thấy Mỹ Sơn gồm những ngọn tháp gạch cổ kính. Nhưng cuộc khai quật lại tìm thấy một kiến trúc ngói, phải chăng tháp cổ Mỹ Sơn lợp ngói?
- Điều đó không có gì là lạ cả: Các tháp ở Mỹ Sơn, Trà Kiệu trước đây đều sử dụng ngói để lợp trên những phần kiến trúc nhất định (thí dụ các gian tiền tế thậm chí còn dùng cả tranh, tre, nứa lá. Nhưng do thời gian, nên các vật liệu kém bền vững đó đã bị sập hết.
Sau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa. Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT) có ghi lại một số sự kiện liên quan đến sự hình thành của vương quốc Champa, kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn.
ĐVSKTT trang 158: “năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại, năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..." Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này.
ĐVSKTT trang 173: “Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu“. Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu.
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa, Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỹ Sơn bị xâm chiếm.
Năm 432 vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến vào Tựơng Phố (Trà Kiệu), đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm.
ĐVSKTT trang 222 chép: “Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chết vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to, bắt sống của chúng nhiều vô kể, cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm thì trở về kinh sư ...“ Đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa.
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên tục được trùng tu, phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bằng đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt.
Theo Đại Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 thì vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu - Mỹ Sơn thì xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận, đời Hán là bờ cỏi quận Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lý và Chiêm Động, Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi: “Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành, mở rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó (tháng 6 năm 1472).
Trong ĐNNTC về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên Phước tục gọi là Vệ Thành, tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy. Ba mặt thành, trước, tả, hữu bị xói lở chỉ còn góc phía tây bắc hiện nay vẫn còn; về tháp cổ Chiêm Thành ở huyện Diên Phước có hai cây tháp nay đều đổ nát, một tháp đổ xuống thành gò ước hơn một mẫu....và còn mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba tòa liền nhau cao 80 trượng, phía trên có lỗ thông thiên, phía trong có tượng đá, nay đã đổ nát, tương truyền đây là chỗ táng vợ vua Chiêm Thành.
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật Champa về đền tháp, văn bia, tượng, điêu khắc trên đá và trên gạch.
Trong thung lũng có hai ngọn đồi, ngọn phía đông cao hơn ngọn phía tây, hai ngọn đồi này đối diện nhau ở điểm trung tâm ngã tư của một con suối, các nhánh của con suối này bao bọc 4 khu vực trong Thánh địa.
Khu A: gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông.
Khu B: gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía tây.
Khu C: gồm các tháp và di tích nằm phía nam, có hai khu C1 và C2.
Khu D: gồm các tháp và di tích nằm phía bắc.
Cách phân chia này phù hợp với địa thế phong thủy, tránh được tình trạng xé lẻ từng mảnh vụn của tổng thể kiến trúc của mỗi tháp mà trước đây nhà khảo cổ học người Pháp ông H.Parmentier đã công bố năm 1904.
Khu A có 5 kiến trúc: 1 tháp chính và 4 tháp phụ.
Khu B có 4 kiến trúc: 1 tháp chính và 3 tháp phụ.
Khu C chia làm C1 và C2. C1 nằm phía đông được bao quanh bằng một con suối gồm có 16 kiến trúc (4 kiến trúc nằm rải rác bên ngoài và 12 bên trong): 2 tháp chính với 8 tháp phụ, 1 tháp chính và 2 tháp phụ đi kèm cùng một số tượng điêu khắc bằng đá. C2 nằm phía tây gồm có 26 kiến trúc (6 ngoài và 20 trong): 3 tháp chính và 12 tháp phụ cùng với một số tượng, phù điêu cùng các tác phẫm điêu khắc , bi kí bằng đá mang tính tôn giáo. Khu C là khu vực có nhiều tháp và các tác phẩm điêu khắc nhất.
Khu D có 12 kiến trúc (1 ngoài và 11 trong): 2 tháp chính, và 4 tháp phụ, trong đó có 1 tháp chính không có tháp phụ đi kèm cùng một số tượng điêu khắc bằng đá.
Tất cả là 46 kiến trúc có thể đếm được trong khoảng ước chừng 70 kiến trúc của Thánh địa này.
Quan sát một số tháp, di chỉ tiêu biểu mà hiện nay (năm 2003) còn lại trên thực địa.
Khu A: gồm 5 kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía đông là ngọn đồi cao nhất trong thung lũng, có một tháp chính và 4 kiến trúc phụ trong đó có một tháp nhỏ để đựng bi kí nằm ở giữa, một thủy tháp, một hỏa tháp và nhà bày mâm dùng để sửa soạn đồ tế.
Tháp chính có hai cửa theo hướng đông tây, ở mỗi cửa có 8 bậc cấp để đi lên, ở mỗi cửa đều có vòm cuốn.
Các vật trang trí quanh tháp chất liệu sử dụng toàn là gạch và đất nung, không bằng sa thạch như ở tháp khác.
Đặt biệt, tiêu biểu và khá độc đáo nhất là cách trang trí ở chân tháp, mỗi góc của chân tháp có một con sư tử đực vóc dáng cực kỳ dũng mãnh bằng đá có kích thước khá lớn trong tư thế chống đỡ các góc tháp, quanh chân tháp được trang trí bằng những hàng mặt nạ gồm các ô vuông bằng đất nung cùng một kích thước và cùng một chủ đề là mô tả dương vật bằng hình ảnh thật mà không cách điệu như bộ Linga – Youni mà ta thường thấy, mỗi ô là một tác phẩm điêu khắc rất tinh tế, sắc sảo, đầy ấn tượng với dương vật ngắn, hai tinh hoàn to và tròn, qui đầu tròn, đỉnh nhọn, mạnh mẽ đầy sinh khí.
Mặt nạ này cũng có thể nhìn theo một cách khác đó là mặt của một quái vật mắt lồi, mũi to, môi trên xếch lên, nhe răng, dáng dấp của sư tử, mỗi ô vuông là mỗi tác phẩm điêu khắc rất sinh động và hấp dẫn, không có cái nào giống cái nào.
Nếu chỉ tách riêng phần sống mũi và hai cánh mũi của quái vật để so sánh với một Linga ở khu D thì khuynh hướng thiên về hình ảnh của Linga không cách điệu dễ dàng đựơc chấp nhận hơn, thế nhưng giải thích đó là mặt nạ của mặt sư tử theo như vùng đất mang tên Shimhapura thì cũng là một điều thú vị, bởi Shimhapura là Trà Kiệu hay còn gọi là thành phố sư tử.
Khu A có thể được xem như là khu vực linh thiêng nhất, nó mô tả toàn bộ triết lý của vương quốc và dân tộc Champa hay chỉ riêng vùng đất Shimhapura. Các biểu tượng sư tử hay về bộ phận sinh dục nam và nữ được các nhà điêu khắc và các nghệ sĩ cổ đại Champa sáng tác theo hình ảnh thật chứ không cách điệu như các tác phẩm ở nơi khác, hình ảnh bộ phận sinh dục được thờ phụng rất trân trọng ở nơi đây, ngoài ra Khu A là một trong toàn bộ một tổng thể kiến trúc mang tính chất triết lý và thờ phụng đặc sắc nhất của nghệ thuật sử dụng gạch và đất nung để trang trí trên tháp của dân tộc Champa trong thời kỳ vàng son của vương quốc này. Một số trong các tác phẩm bằng đất nung vẫn còn vẻ đẹp sắc sảo, với các nét đặc thù của nó, mặc dù nó đã phơi mình giữa nắng mưa suốt gần 1500 năm mà vẫn không hề hấn gì, phần còn lại của toàn cảnh thánh địa Mỹ Sơn điêu tàn, thê lương như nhận xét cách đây hơn một thế kỷ rữơi của sách Đại Nam Nhất Thống Chí.
Khu B: gồm có các kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía tây có một tháp chính và 3 kiến trúc phụ. Theo tác giả Trần Kỳ Phương thì tất cả nhóm tháp này đều có cùng một niên đại. Tháp chính xoay mặt về hướng đông, một kiến trúc phụ đối diện với tháp chính, có thể đó là chỗ bày mâm, nơi dùng để sửa soạn vật dụng tế lễ, chếch về phía nam một kiến trúc khác có thể đó là Hỏa tháp - Thủy tháp và một miếu nhỏ dựng bi kí phía đông nam.
Hiện nay tháp chính đã bị phá hủy, đổ nát tạo nên một cái gò cao bằng gạch, phía dưới chôn vùi những gì bí ẩn thì chẳng có ai biết, ngoài đống đổ nát này chỉ còn một mảng tường cao về phía bắc, trên tường còn một cửa giả và 5 trụ áp tường. Cửa giả có vòm cuốn có hình ba lưỡi mác chồng lên nhau, trước nhỏ sau lớn hơn. Trụ áp vào chân tường cũng có hình lưỡi mác nhỏ. Tất cả những phần trang trí trơn không chạm hoa văn.
Vật trang trí là những đầu thủy quái Makara bằng sa thạch trông rất kỳ cục và hung dữ. Trên cửa chính là một tấm đá chạm thần Siva múa, thần có 8 tay, hai tay chắp lên đầu, hai lòng bàn tay úp lại với nhau, vẫn còn trông rõ các ngón tay, một kiểu thức đặt biệt của nghệ thuật múa Champa và 4 cánh tay bên trái của nữ thần Siva mô tả chi tiết không rõ rệt nhưng các bàn tay bên phải thì sinh động hơn nhiều, các ngón tay nắm lại như đang cầm một vật phụ thuộc, một đai dây đeo trước bụng, dưới rốn một phần đai dây thòng xuống che kín bộ phận sinh dục, đầu đội mũ Kirita-Mukuta, dưới chân hai con Makara có vòi cuốn.
Khu B tương đối là nhỏ nhất trong quần thể kiến trúc ở đây, tháp chính không có các kiến trúc phụ đầy đủ đi theo kèm như Hỏa tháp, Thủy tháp....như các tháp khác của Champa, tuy nhiên ở đây có nét đặt biệt là tượng thần Siva trở thành chủ đề thờ phụng chính của khu này.
Khuôn mặt với mắt có hai hàng lông mày mỏng, mắt nhắm nghiền, khuôn mặt trong trạng thái siêu thoát, sóng mũi cao và cánh mũi nở lớn, môi dày và hơi mím lại, tai đeo búp hoa, trái tai trệ xuống, nữ thần Siva trong thế múa với các động tác rất đặt trưng là hai hàng tay dang ngang rồi cong vút lên đầu, phần thân được kéo xuống do tư thế dang hai đầu gối ra và gót bàn chân chụm lại, bàn chân chài ra và các ngón chân hất ngược lên. Về phương diện múa cổ điển hay biến tâu hiện đại thì đây là một động tác trong 5 động tác chân căn bản của nghệ thuật múa đòi hỏi nhiều kỹ năng và thời gian luyện tập lâu dài mới có khả năng thực hiện được động tác khó này, bởi nghệ sĩ múa chỉ tỳ trọng lượng của tòan bộ cơ thể chỉ trên một điểm tiếp xúc nhỏ ở một phần ở lòng bàn chân phải làm điểm tựa và toàn bộ chịu lực đặt vào gan bàn chân phần ngón cái của bàn chân trái.
Dưới chân nữ thần Siva có hai người trong tư thế quỳ, hai tay chấp lại đang dâng cho nữ thần một phẩm vật, hai nhân vật này không đối xứng và có động tác mô tả sự hiến dâng lễ vật cho nữ thần rất khác nhau, một người ở phía trước nữ thần và một người sau, những chi tiết hoa văn trang trí phần này là một biến tấu trong nghệ thuật điêu khắc rất đa dạng tinh vi.
Phần đế là hai con Makara nằm phủ phục hai bên với vòi cuốn cong, con bên trái của nữ thần vòi được chạm trổ che khuất một phần ống chân, mắt mở to, mí mắt hai vồng ngước trông lên đầy sùng bái và ngữơng mộ. Con Makara bên phải ở trong tư thế khác, nằm sau nữ thần, phần đầu của vòi kẹp một xâu chuỗi có hơn 25 hạt hướng dâng lên nữ thần.
Nữ thần Siva đang thể hiện điệu múa trên một tòa sen có nhiều cánh trong trạng thái trầm tư thanh thoát như đang hội nhập vào cõi siêu nhiên vô hình.
Khu B bây giờ hoang tàn đổ nát bởi những cuộc chiến tranh tàn phá hủy diệt của Tuệ Độ thứ sử Giao Châu thời Tấn năm 420, của Thứ sử Hòa Chi đời Tống năm 436 hay các cuộc chinh phạt của Lê Đại Hành Hoàng đế năm 942, của Lý Thánh Tông năm 1044, của vua Lê Thánh Tông (1472 )..., có chăng chỉ còn một gò cao gạch vụn màu đỏ nồng nàn của đất cát bazan núi rừng cao nguyên đất đỏ và màu rêu xanh của năm tháng trầm luân, u uất nơi mà ngàn năm trước đây các nghệ sĩ Champa đem hết lòng sùng kính và tài hoa của mình qua nét chạm trổ, điêu khắc và xây dựng nên một thánh địa để bày tỏ sự ngưỡng mộ của họ đối với các vị tiền nhân tổ tiên cũng như các vị thần linh che chở dân tộc và vương quốc Champa.
Thánh địa Mỹ Sơn giờ đây chỉ còn sót lại lác đác vài đền tháp rệu rã, những bức tượng không đầu rải rác đâu đó trong bụi rậm,dưới lòng suối hay nơi gò mối ... Hoang vu như những cơn gió nam oi nồng thổi qua trên đỉnh núi Mahaparvata nhưng cái hồn của Champa vẫn còn phảng phất đâu đó trên cỏ gai và cây dại, cái tinh anh của các nghệ nhân Champa cổ đại vẫn còn thấp thoáng trong điệu múa của nữ thần Siva trên khu cổ tháp ngậm ngùi.
Từ trên đồi cao của khu miếu tháp A chúng ta có thể nhìn thấy được bao quát toàn bộ Thành địa Mỹ Sơn với những nóc tháp bên dưới ẩn hiện trong những tàn cây hay bị che lấp sau những bụi cỏ gai, điêu tàn, xơ xác, thê lương đến ngậm ngùi, những ngôi tháp không còn nóc rệu rã, những pho tượng mất đầu, các di chỉ, bi ký, các tác phẩm điêu khác bằng gạch hay sa thạch lên mốc thời gian, các loại cây ký sinh tầm gởi như sanh hay bồ đề có tuổi thọ khá cao đeo bám như những phần xương máu huyết mạch của các công trình kiến trúc, dưới chân tháp thì cỏ dại dây leo chui rúc qua kẻ hở, ngóc ngách của các pho tượng hay các khung trang trí của các mặt nạ ở chân tường gậm nhấm, xói mòn, rạn nức, sụp đổ... những kiệt tác của một nền văn hóa mà độ dài thời gian ai nghĩ đến cũng phải nuối tiếc thương hại cho số phận của nó, đó một hình ảnh của Thánh địa Mỹ Sơn, một di tích văn hóa của Quảng Nam – Đà Nẳng và của tất cả chúng ta.
Nếu là biểu tượng đại diện cho Thánh địa Mỹ Sơn thì khu C này là nơi tiêu biểu nhất, không những về mặt cảnh quan mà còn về số lượng, chất lượng của các đền tháp, bi ký, tượng đài và các tác phẩm điêu khắc bày biện ở đây vô cùng phong phú, đa dạng, ngoài ra diện tích của khu vực này cũng lớn nhất so với các khu khác, bởi vì từ đây đến chân núi Mahaparvata cũng còn hơn 1 Km rưỡi.
Nhìn trên cao phía từ Đông Nam của thung lũng thì khu C trải rộng nằm soãi ra bắt đầu bởi một mặt bằng, đỉnh của một ngọn đồi thấp, khu vực này chạy dọc theo triền dồi về hướng tây và càng xuống, càng thấp dần cho đến khi gặp khu bình nguyên đáy của thung lũng, khu C được phân chia thành những ô đất hình bậc thang, trên đó các kiến trúc đền tháp được xây dựng, phần bình nguyên dưới chân đồi tương đối rộng rãi và thoáng, diện tích đất ở đây đủ để cất lên nhiều đền tháp.
Và từ khu vực này có thể quan sát các đền tháp chung quanh thánh địa, xét về mặt địa lý thì nó được xem như trung tâm của vùng đất này.
Một con suối chạy vòng vèo bao quanh làm cho cảnh trí ở đây thêm phần huyền bí, có khi thì dòng suối như chảy ngầm trong hang động, len lỏi qua các tàn cây ụp xuống nước, tàn lá cây rừng nguyên sinh che kín ánh mặt trời làm cho khung cảnh càng mờ ảo, âm u, bí ẩn... Người ta có cảm giác rờn rợn bất an... lẩn khuất đâu đó với ma rừng sơn lam chướng khí khi ngang qua một đoạn của con suối, mà từ mặt nước đen ngòm rong rêu chằng chịt bên dưới khói bốc lên như sương mù, ở một chỗ khác con suối lại phơi mình dứơi ánh sáng mặt trời chói chang hai bên bờ chỉ là sỏi đá khô khốc, tia nắng chiếu từ hướng đông tới, xuyên qua dòng nước trong veo mát lạnh soi rõ từng tảng đá có nhiều màu sắc bên dưới thanh thoát và an bình.
Bình minh phía đông đầu suối là nơi trú ngụ các vị thần linh và hoàng hôn phía tây dưới suối là nơi yên nghỉ nghìn thu của các vị vua, của các quan đại thần của dân tộc và vương quốc Champa, một truyền thuyết cùa người dân Champa có từ khi lập quốc.
Khu vực C1 bây giờ gần như bình địa, lác đác chỉ còn những đống gạch màu nâu sẫm, những trụ đá nằm đơn độc, lẻ loi giữa những đám cỏ tranh, bụi gai cao ngút đầu.
Đi len lỏi trong những gai nhọn sắc của cây cỏ, ngừơi ta có thể tìm thấy được dưới chân mình những nền cũ của các đền tháp đã sụp đổ do bàn tay của con người hay do tàn phá xói mòn của mưa gió, bão táp, của nắng cháy, của các cơn gió Lào nghiệt ngã thổi qua những ngọn núi đá phía tây dãy Trường Sơn trong gần một ngàn năm.
Vĩ đại và đơn độc là một tượng đá đã bị lấy mất phần trên mà phần còn lại là một kiến trúc gồm có ba tầng được xếp từ nhiều mảnh khác nhau, nhìn kỹ hóa ra đó là hình của Youni trong tổng thể của một bộ Linga – Youni, phần Youni còn lại nằm trơ vơ vững chắc trên một bệ đá có nhiều gờ, các gờ này có đường viền chung quanh . phần chân đế của bệ đá thỉnh thoảng có hoa văn mà nét sắc sảo đã bị bào mòn, dưới bệ đá có một rãnh nước.
Tất cả đều được vây quanh bằng 4 bức tường gạch đổ nát có hai lối vào theo hướng đông – tây.
Đó là di chỉ duy nhất còn sót lại tại khu vực này: Một bệ đá to nhất (trên thế giới) hình Youni mà người ta tìm thấy cho đến thời điểm hôm nay, ngoài nó ra thì vương vãi trên mặt đất, trong đám cỏ tranh là các trụ đá, gạch vụn...
Khu C1 là nền cũ của một ngôi tháp với một kiến trúc đẹp nhất và vĩ đại nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn, chung quanh nó, đôi chỗ vãn còn thấy di tích nền móng của sáu ngôi tháp nhỏ bao bọc tạo thành một quần thể kiến trúc tăng thêm phần uy nghi vĩ đại của ngôi tháp chính, theo những tài liệu để lại thì đây là ngôi tháp cao nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn với chiều cao 24m, diện tích đáy là hình vuông, xcạnh dài 10m, tháp có 2 cửa ra vào hướng đông và tây, hướng tây nhìn xuống khu C1, trong tháp thờ một bộ Linga – Youni lớn (nay chỉ còn một bệ đá Youni ), phần trên tháp có 3 tầng, các tầng nhỏ dần lại và trên cùng là đỉnh tháp bằng sa thạch, ở mỗi tầng đều có cửa giả có hình người đứng dưới vòm cuốn, hai cửa giả hai bên hông là hai vòm cuốn chồng lên nhau, trên mỗi vòm cuốn là một hình tháp thu nhỏ, mỗi cửa chính đều có tiền sảnh, cửa hình vòm hoa văn rất tinh xảo, hai trụ vuông ép sát nằm hai bên làm tăng thêm vẻ uy nghi ngôi tháp.
Ngoài cửa tháp thì các trụ áp tường kéo dài khỏang 4m với những trang trí hoa văn hình lá cuốn hình chữ S nối liền nhau, các vật trang trí là các tượng điêu khắc bằng sa thạch hình Makara, hình vũ nữ Apsara, sư tử, voi, chim thần Garuda...
Kiến trúc chân tháp gồm có hai phần, dưới nhỏ hơn trên, trang tri bằng những đóa sen trong các ô hình chữ nhật cùng các tác phẩm điêu khắc bằng sa thạch khác, cửa lên được thiết kế bởi 6 bậc cấp bằng đá.
Ngôi tháp này là biểu tượng cho nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc xây dựng và thiết kế, nó có thể là mẫu mực cho các công trình kiến trúc sau này.
Ngôi tháp chính mà ngày hôm nay trên nền đá của nó chỉ còn sót lại một bệ đá Youni cô đơn buồn hiu trong buổi chiều nắng quái đỏ rực trên thánh địa Mỹ Sơn hoang vu đầy gió, nắng, cỏ tranh và hoa dại, một vùng đất thánh, một nơi linh thiêng một thời của dân tộc và vương quốc Champa.
Trong khu C1 còn có một ngôi đền nhỏ nằm phía tây của ngôi tháp có mái cong hình thuyền này, đền quay về hướng đông, nóc tháp nhọn đổ nát nhiều chỗ, các hoa văn trang trí không còn nguyên vẹn, tiền sảnh bị sập chỉ còn lại sườn của vòm cuốn dưới có tạc tượng một hình người chắp tay phần mặt bị hư hại nặng, chân dứng trên một bệ đá mà hoa văn đã bị hủy hoại, hai bên có trụ chống cho vòm cuốn trên hoa văn lá xoắn hình chữ S liền nhau, tường và các cửa giả cách nhau là cho nó bớt nặng nề phù hợp với chiều cao của ngôi đền làm cho nó có một vẻ đẹp vừa nhẹ nhàn vừa thanh thoát.
Trong cuốn sách Mỹ Sơn trong lịch sử nghệ thuật Chăm kể lại: Trong chỗ sâu kín của ngôi đền này vào khỏang năm 1904, những nhà khảo cỗ học đã sưu tầm được một bộ trang sức bằng vàng, đầy đủ dành cho một pho tượng lớn cỡ nửa người thường. Kiểu thức hoa văn trang trí cho biết nó thuộc phong cách Đồng Dương . Đây là một bộ trang sức bằng vàng lá duy nhất còn nguyên vẹn tìm thấy trong nghệ thuật Chăm. Nó từng được đem trưng bày tại Hội Chợ Marseille năm 1926.
Bộ trang sức này được chế tác bằng những miếng vàng không dày lắm, gồm một cái mũ Kirita-Mukuta, trang trí 5 đóa hoa lớn, phía trên có đính một viên hồng ngọc, phía sau có một miếng che lấp gáy, hai miếng che sau tai và một vòng hào quang sau đầu hai hoa tai, một vòng kiềng đeo cổ, một bộ phận nịt ngang ức với bản khá lớn, đồ đeo ở hai vai là hai đóa hoa lớn, hai vòng đeo ở cổ tay và chân có bản lớn, một sợi dây chuyền cổ, các vòng đeo được móc lại với nhau bằng những cái khóa. Tất cà các miếng vàng này được chạm trổ hết sức tinh tế và điêu luyện.
Bộ trang sức này dùng để đeo cho các tượng thần bằng sa thạch hoặc bằng đồng khi hành lễ, ngày thường chúng được tháo ra và cất giữ cẩn thận. Bi ký Chăm tại Mỹ Sơn đã nhiều lần nhắc đến bộ lễ vật này, nó được dâng cúng bởi các vua Chăm.
Hiện tại bộ trang sức này đang ở đâu, ai là chủ nhân của nó là điều mà nhiều người muốn biết.
Con người đã lấy đi rất nhiều thứ từ khu Thánh địa này với rất nhiều lý do. Hiện tại tổ chức UNESCO thừa nhận nó là một di tích lịch sử của nhân loại, hãy trả lại cho khu Thánh địa Mỹ Sơn những gì của nó, đó cũng là lòng tự trọng của con người chứ không phải sợ một lời nguyền của vua Bhadravarman đệ nhất là người khởi công xây dựng thánh địa này với những lời nguyền như sau: "... Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy... thì nhân dân không phải tội, mà tội lổi sẽ dành cho kẻ đó..."
Trùng tu các tháp Chăm: Khai quật rồi để đó
| Khu tháp Chăm Khương Mỹ được "trùng tu" bằng rào dây thép gai |
TTCN - Trong những năm qua, Quảng Nam triển khai các dự án trùng tu bảo quản nhiều di tích Chăm.
Thế nhưng ở một số di tích, đơn vị nhận trách nhiệm thi công chỉ làm mỗi một việc là đào lên, thu giữ các hiện vật rồi... để đó. Nhiều hố đào khai quật tại chân các khu tháp bị bỏ mặc cho nắng mưa, cỏ mọc...
Khu tháp Chăm Khương Mỹ (xã Tam Xuân, huyện Núi Thành) gồm ba tháp đang xuống cấp nghiêm trọng: đứng từ xa có thể thấy lộ rõ những vết nứt từ thân tháp và gạch ở từng mảng thân tháp đã bắt đầu phân hủy, vỡ vụn sâu vào thân tháp.
Để bảo tồn khẩn cấp cho khu tháp này, Quảng Nam đã lập dự án và tiến hành trùng tu vào năm 2001. Khi dự án được phê duyệt, người ta thuê một nhóm người đào bới dưới chân tháp phía nam và phát hiện nhiều hiện vật bị vùi sâu trong một hố khai quật rộng khoảng 24m2, phát lộ một phần chân tháp với nhiều họa tiết, hoa văn (đồng thời thuê một công ty xây dựng ở Tam Kỳ dọn vệ sinh các lớp rong rêu và cây dại mọc bám trên thân tháp).
Khu tháp Chăm Chiên Đàn |
Tuy nhiên, nhiều chuyên gia trong lĩnh vực trùng tu di tích Chăm cho biết là do chưa tìm ra giải pháp và phương án. Cái được gọi là trùng tu, bảo vệ khu tháp là xây dựng hàng rào bằng dây kẽm gai bao quanh và giao cho một người bảo vệ. Hôm chúng tôi đến, cửa đóng then cài, cả khu tháp nằm trong khu vườn mọc dày các loại cây ăn quả... Du khách có đến tham quan, đành phải đứng ngoài nhìn vào rồi tiếc nuối ra đi.
Tháp Chăm Chiên Đàn (xã Tam An, huyện Phú Ninh) cũng có số phận tương tự. Hơn 11 năm sau lần khai quật vào năm 1989, người ta lại tiếp tục khai quật và được triển khai phương án trùng tu khu tháp. Và rồi hơn năm năm trôi qua, hố khai quật vẫn còn đó mặc cho mùa mưa nước ngập, còn mùa nắng thì cỏ mọc ken dày.Không riêng gì hai khu tháp trên, khu di sản văn hóa thế giới Mỹ Sơn cũng chịu cảnh đào lên để đó. Điển hình là khu tháp F1 Mỹ Sơn. Dự án trùng tu, tu bổ cấp thiết F1 đã được triển khai vào năm 2001 với UBND huyện Duy Xuyên làm chủ đầu tư. Theo hồ sơ thiết kế được phê duyệt, việc trùng tu chia làm hai giai đoạn: giai đoạn 1 là khai quật phần chìm của tháp. Trên cơ sở tư liệu khảo cổ học, sẽ chỉnh sửa, bổ sung hồ sơ thiết kế kỹ thuật trình cấp có thẩm quyền phê duyệt mới chuyển sang giai đoạn 2 là tu bổ.
Huyện Duy Xuyên tiến hành khai quật khảo cổ và dọn vệ sinh cây dại mọc trên thân tháp. Trong khi đào bới khai quật, khu tháp F1 có nguy cơ bị ngã đổ. Để bảo vệ khu tháp, những người có trách nhiệm đã dùng các thanh sắt chống đỡ và cho xây dựng mái che bằng tôn phía trên. Kể từ đó đến nay đã hơn ba năm vẫn chưa có một phương án trùng tu nào được đưa ra.
Ông Lê Thành Vinh, viện trưởng Viện Bảo tồn di tích, cho biết: “Khu tháp F1 ngày càng xuống cấp nghiêm trọng và có nguy cơ sập đổ bất kỳ lúc nào là do nhiều nguyên nhân tác động. Trong đó có nguyên nhân lớp đất đá, cây cỏ bao phủ phế tích F1 (tạm thời có tác dụng bảo vệ các thành phần nguyên gốc) được bóc đi. Một nguyên nhân khác là do mái che bằng tôn không phù hợp với đặc điểm vật liệu, cấu trúc liên kết của tháp Chăm. Sau khi khai quật, khu tháp F1 đã bị xuống cấp nghiêm trọng, và mức độ hư hại lớn gấp nhiều lần so với khi chưa khai quật...”.
Nhiều chuyên gia về trùng tu di tích Chăm đã từng cảnh báo việc phát quang cây cỏ, phát lộ di tích, khai quật khảo cổ học không thể tách biệt với quá trình thi công bảo tồn, trùng tu di tích dạng phế tích như các khu tháp Chăm ở Quảng Nam. Việc phát lộ, khai quật cần có sự chỉ đạo và phối hợp chặt chẽ của những người lập dự án, thiết kế trùng tu.
| Du khách tiếc nuối khi nhìn khu tháp F1 trong tình trạng đổ nát | Hố khai quật ở trước tháp Chiên Đàn hiện nay |
Ông Lê Thành Vinh, Viện trưởng Viện bảo tồn di tích đã có công văn gửi cho huyện Duy Xuyên cho biết việc gia cố trùng tu tháp F1 chỉ có thể tiến hành vào 2006 bởi mùa mưa năm nay đang đến gần.Từ năm 2003 đến nay, Tháp F1 Mỹ Sơn đã được che bằng mái kim loại khi công tác khai quật đã hoàn thành, dẫn đến tình trạng xuống cấp nghiêm trọng, biến dạng màu sắc gạch, gạch rơi ra khỏi thân tháp, có thể sụp đổ bất cứ lúc nào. Sau khi báo phát hành, huyện Duy Xuyên đã làm văn bản gửi Viện BTDT-Bộ VHTT, đề nghị cơ quan này tham gia trùng tu tháp. Công văn của Viện này do ông Lê Thành Vinh, viện trưởng, vừa gửi cho huyện Duy Xuyên, khẳng định: Việc làm nhà mái che không phù hợp với điều kiện khí hậu, đặc điểm vật liệu, cấu trúc liên kết của tháp, nên mức độ hư hại của F1 hiện rất nghiêm trọng, lớn gấp nhiều lần so với các tháp chưa khai quật. Việc gia cố trùng tu F1 chỉ có thể tiến hành vào 2006 bởi mùa mưa năm nay đang đến gần. Với tháp F1, liên kết trên đã bị tách làm đôi, đảm nhận việc khai quật là đội ngũ khác, Viện không tham gia nên không có thông tin gì cả về khai quật, điều này sẽ gây khó khăn trong công tác thiết kế, trùng tu.
Phát hiện mới trong lòng đất Mỹ Sơn
Cần tiếp tục khám phá Mỹ Sơn?
Kết quả khai quật ở Di sản thế giới Mỹ Sơn giữa tuần qua do Viện khảo cổ học VN tiến hành đã làm bừng lên hy vọng khám phá lại và tìm kiếm một Mỹ Sơn ẩn sâu trong lòng đất.
Hiện vật cổ nhất của Mỹ Sơn được phát hiện như thế nào?
Sau khi phát hiện ra Mỹ Sơn vào năm 1889, người ta đã làm những cuộc thống kê khảo tả về hiện trạng của chúng. Trong một đợt khai quật sau đó các nhà khảo cổ người Pháp đã tìm thấy hai di vật là một đài thờ và một cái mi cửa. Hai di vật này không chỉ được xem là nhưng kiệt tác điêu khắc, mà còn minh chứng cho một phong cách nghệ thuật cổ nhất của Chăm.
Đây là một chiếc mi cửa còn dang dở (còn những hình khối điêu khắc chưa hoàn chỉnh), nhưng phong cách của nó tách biệt hẳn ra trong dòng nghệ thuật Chăm, rất gần với nhiều mi cửa tiền Ăngco. Còn đài thờ thì là những khối phù điêu và trang trí cực kỳ sinh động, diễn tả nhiều mặt sinh hoạt, phong tục trong xã hội thời đó.
Mặc dù không tìm được dòng bi ký nào, nhưng bằng phương pháp so sánh, các nhà nghiên cứu đã khẳng dính đây là các di vật thuộc niên đại sớm nhất ở Mỹ Sơn (TK 7-8), là nhưng dấu tích vật chất xưa nhất của Mỹ Sơn thuộc về một kiến trúc dã đổ sập. Vì tầm quan trọng của nó mà khái niệm phong cách Mỹ Sơn E1" đã ra đời, với ý nghĩa là 1 trong 7 phong cách nghệ thuật chính của Chăm, và là phong cách đầu tiên, cổ nhất.
Sau đây là cuộc trao đổi với các nhà khoa học - PGS- TS Ngô Văn Doanh (Phó Viện trưởng Viện NC Đông - Nam Á), tác giả của hàng loạt công trình nghiên cứu về lịch sử và nghệ thuật Mỹ Sơn.* Bằng mắt thường người ta thấy Mỹ Sơn gồm những ngọn tháp gạch cổ kính. Nhưng cuộc khai quật lại tìm thấy một kiến trúc ngói, phải chăng tháp cổ Mỹ Sơn lợp ngói?
- Điều đó không có gì là lạ cả: Các tháp ở Mỹ Sơn, Trà Kiệu trước đây đều sử dụng ngói để lợp trên những phần kiến trúc nhất định (thí dụ các gian tiền tế thậm chí còn dùng cả tranh, tre, nứa lá. Nhưng do thời gian, nên các vật liệu kém bền vững đó đã bị sập hết.
Khu tháp Ponagar ở Khánh Hòa vẫn còn những hàng cột, mà theo phỏng đoán của các học giả người Pháp thì bên trên cũng từng lợp ngói.
* Tiềm năng khảo cổ của Mỹ Sơn là vô cùng lớn. Khi người Pháp đặt chân vào Mỹ Sơn thì nó vẫn còn tới 70 di tích. Vậy mà nay chỉ còn khoảng 30 đền tháp (có tường cao 1m trở lên). Như vậy, chắc chắn là có một Mỹ Sơn nữa dưới lòng đất...
- Đúng vậy. Việc khai quật khảo cổ học sẽ mang lại cơ hội tìm thấy hoặc làm rõ hơn phế tích của những đền tháp đổ sập trong 100 năm qua. Thí dụ phế tích của 16 tháp thuộc nhóm A, sáu tháp thuộc nhóm B, ba tháp thuộc nhóm D, 6 tháp nhóm E, ba tháp nhóm H , và toàn bộ các tháp của nhóm L, M, N, O (đã biến mất hoàn toàn). Mỹ Sơn hiện tại chỉ bằng 1/3 những gì nhìn thấy cách đây 100 năm.
Còn phế tích xa hơn nữa, từ khi Mỹ Sơn hình thành dện trước khi người Pháp đến thì chỉ là hy vọng thôi...
* Các đền tháp Mỹ Sơn hiện còn trên mặt đất có niên đại như thế nào?
Niên đại sớm nhất mà du khách có thể nhìn thấy ở Mỹ Sơn bây giờ là TK 9 - tiêu biểu là tháp C7, một ngôi tháp nhỏ nằm tít góc phía Bắc của nhóm C đã bị xuống cấp nặng nề. Người ta xếp tháp này vào phong cách Hòa Lai (dầu TK 9), và Đồng Dương (cuối TK 9).
Tuy nhiên, niên đại phổ biến nhất của các đền tháp hiện còn ở Mỹ Sơn là thế kỷ 10. Rất nhiều nhà nghiên cứu đặt nghi vấn rằng, Mỹ Sơn đã thay đổi ngoạn mục vào TK này. Chúng có chung một phong cách thống nhất được các nhà khoa học gọi là phong cách Mỹ Sơn A1 (tên của ngôi đền thờ chính của nhóm Mỹ Sơn. Ngôi đèn này khi phát hiện vẫn còn nguyên vẹn nhất, hoàn hảo nhất, classic nhất, tuy nhiên, cách đây gần 40 năm (năm 1969) nó đã bị bom đạn của Mỹ san phẳng, và nay chỉ còn lại phế tích.Sau TK 10 là một giai đoạn chuyển tiếp khoảng 2 thế kỷ đến phong cách Bình Định (TK 14). Đó là các nhóm tháp H, G. Năm 1234, vị vua cuối cùng là Chăm dện Mỹ Sơn "dựng lại các linga, dâng cúng một kosa (vỏ bọc linga) băng bạc cùng tất cả các vật dụng bằng vàng và bạch tổng trị giá 100 thi/vàng. Sau đó, Mỹ Sơn gần như bị quên lãng, và chỉ dược "tái sinh" hơn 6 thế kỷ sau khi những người Pháp đầu tiên đặt chân vào Mỹ Sơn.
TS Lê Đình Phụng, chủ trì cuộc khai quật bước đầu cho rằng, những phế tích vừa tìm thấy chưa hề có trong các tư liệu Khảo tả vẻ Tháp Chăm cách dây 1 thế kỷ. Có thể đó là một phần Mỹ Sơn hoàn toàn chưa được biết đến trước đây, chúng đã dỗ sập trước khi được người Pháp phát hiện.
* Vậy theo nghiên cứu của ông, còn những khoảng trống nào trong lịch sử phát triển của Mỹ Sơn mả chúng ta hy vọng có thể tìm thấy dưới lòng đất?
- Theo nội dung các bia ký, thi Mỹ Sơn dược khởi dựng vào khoảng TK 5, có thể là bằng gỗ, sau đó bị cháy rụi, và được làm đi làm lại nhiều lần, đến nay chưa tìm được bất cứ dấu vết nào.
Đến TK 8 vẫn là mót khoảng trắng, tuy nhiên, được hai di vật điêu khắc vào loại đẹp nhất của nghệ thuật Chăm liên quan là mi cửa và đài thờ (gọi là phong cách Mỹ Sơn E1).
Tuy nhiên chúng tôi vẫn chưa tìm được dấu vết kiến trúc nào thuộc giai đoạn sớm này tại Mỹ Sơn. Song ở ngoài Mỹ Sơn thì có. Đó là tháp Mỹ Khánh (Thừa Thiên- Huế) được tìm thấy vừa qua.
* Theo ông, xa hơn nữa, dưới Mỹ Sơn là gì? Chúng ta có thể hy vọng tìm thấy gì về thời kỳ "tiền Mỹ Sơn" hay không?
- Chúng tôi đặt ra câu hỏi quá trình hình thành và phát triển của Chăm như thế nào? Văn hóa Chăm được hình thành trên nền tảng của nền văn hóa (khảo cổ) nào? Chưa đào ở Mỹ Sơn, nhưng ở Trà Kiệu, đã đào thấy lớp văn hóa Sa Huỳnh, và cả các di vật thời kỳ đầu công nguyên. Việc tìm hiểu mối liên hệ, hay quá trình từ Văn hóa Sa Huỳnh lên Chăm như thế nào đang là vấn đề cần nghiên cứu, mà ở Trà Kiệu, Mỹ Sơn có thể có thêm những lời giải đáp.
Cách Hội An 42 Km và cách Trà Kiệu khoảng 30 Km về phía tây có một thung lũng nhỏ đường kính ước chừng 2 Km đó là thánh địa Mỹ Sơn, nó nằm gọn giữa những ngọn núi bao quanh và chỉ có một lối vào duy nhất là theo con đường độc đạo nằm giữa hai quả đồi, hai quả đồi này tạo thành hai cái trạm gát, một cái chốt phòng ngự cao khoảng 30 mét và một con suối nằm chắn ngang trước mặt con đường vào thung lũng như một chiến hào sâu và rộng gây thêm một chướng ngại cho những ai muốn vào khu vực thánh địa, một thứ chiến lũy của thiên nhiên sẵn có, con suối chảy quanh co theo sườn núi phía bắc, rồi đâm thẳng vào phía trung tâm, sau đó nó chạy vòng quanh tạo thành một thủy lộ lưu thông cho toàn bộ khu vực này trong mùa mưa và chỉ cần một cái đập nhỏ chắn ngang dòng suối thì sẽ là lý tưởng, hình như con suối này ăn thông với một nhánh của sông Vu Giang, Thu Bồn...Sau khi băng qua suối đi dọc theo một con đường ngoằn nghèo khoảng 3 Km thì đến khu vực với các công trình kiến trúc quan trọng nhất của nền văn hóa vương quốc Champa. Trong Đại Việt Sử Ký Toàn Thư (ĐVSKTT) có ghi lại một số sự kiện liên quan đến sự hình thành của vương quốc Champa, kinh đô Trà Kiệu và thánh địa Mỹ Sơn.
ĐVSKTT trang 158: “năm 137 người man ở huyện Tượng Lâm, quận Nhật Nam là bọn Khu Liên đánh phá quận huyện giết trưởng lại, năm 138 Thị Ngự sử Giả Xương cùng quân các châu huyện hợp lại đánh Khu Liên không được, bị Khu Liên vây đánh hơn một năm..." Khu Liên được xem như vị vua đầu tiên của Lâm Ấp hay còn gọi là Vương quốc Champa sau này.
ĐVSKTT trang 173: “Năm 399 vua Lâm Ấp là Phạm Hồ Đạt đánh lấy Nhật Nam và Cửu Chân rồi vào cướp Giao Châu“. Kinh đô của Lâm Ấp bấy giờ là Trà Kiệu.
Năm 420 Tuệ Độ đánh Lâm Ấp phá được chém giết đến quá nửa, Lâm Ấp xin hàng...Lần đầu tiên Kinh đô Trà Kiệu và Thánh địa Mỹ Sơn bị xâm chiếm.
Năm 432 vua Lâm Ấp là Phạm Dương Mại sai sứ sang cống nước Tống xin cai trị Giao Châu...
Năm 436 Hòa Chi hạ thành Khu Túc, chém Phù Long, thừa thắng tiến vào Tựơng Phố (Trà Kiệu), đây là lần thứ hai Thánh địa Mỹ Sơn bị chiếm.
ĐVSKTT trang 222 chép: “Năm 982 Vua Lê Đại Hành thân đi đánh Chiêm Thành chém chết vua Chiêm tại trận. Chiêm Thành thua to, bắt sống của chúng nhiều vô kể, cùng các kỷ nữ trong cung trăm người và mộ nhà sư người Thiên Trúc, lấy các đồ quí đem về thu được vàng bạc châu báu vô kể, san phẳng thành trì, phá hủy tông miếu, vừa một năm thì trở về kinh sư ...“ Đó là lần thứ ba khu Thánh địa này bị tàn phá và về sau các Vua Lý Thái Tông, Lý Thánh Tông đánh chiếm Chiêm Thành nhiều lần nữa.
Những nghiên cứu của các nhà khảo cổ cho biết Thánh địa này xây dựng từ thế kỷ thứ IV và liên tục được trùng tu, phát triển và xây mới thêm những đền tháp cùng các pho tượng điêu khắc bằng đá khác cho đến thế kỷ thứ XIII mới chấm dứt.
Theo Đại Nam Nhất Thống Chí (ĐNNTC) quyển 2 trang 332 thì vùng đất Quảng Nam – Trà Kiệu - Mỹ Sơn thì xưa là đất Việt Thường thị ; đời Tần thuộc Tượng quận, đời Hán là bờ cỏi quận Nhật Nam; đời Đường thuộc Lâm Ấp; đời Tống thuộc Chiêm Thành là đất Châu Lý và Chiêm Động, Nước ta đời Trần năm 1306 gọi là châu Hóa ; năm Hồng Đức thứ nhất ( 1470 ) Khâm Định Việt Sử Thông Giám Cương Mục trang 1104 ghi: “Vua Lê Thánh Tông đi đánh Chiêm Thành, mở rộng đất đai đến núi Đá Bia đặt tên Thừa Tuyên Quảng Nam và tên Quảng Nam có từ ngày đó (tháng 6 năm 1472).
Trong ĐNNTC về phần cổ tích có ghi Thành cổ Hoàn Vương (Trà Kiệu) ở huyện Diên Phước tục gọi là Vệ Thành, tương truyền ngày xưa Hoàn Vương đóng đô ở đấy. Ba mặt thành, trước, tả, hữu bị xói lở chỉ còn góc phía tây bắc hiện nay vẫn còn; về tháp cổ Chiêm Thành ở huyện Diên Phước có hai cây tháp nay đều đổ nát, một tháp đổ xuống thành gò ước hơn một mẫu....và còn mô tả một số tháp có trong tỉnh nhưng không có chỗ nào trong sách mô tả phong cảnh và tháp miếu như ở Mỹ sơn mà chỉ nói ở Khương Mĩ là có ba tòa liền nhau cao 80 trượng, phía trên có lỗ thông thiên, phía trong có tượng đá, nay đã đổ nát, tương truyền đây là chỗ táng vợ vua Chiêm Thành.
Hiện tại Thánh địa Mỹ Sơn là quần thể kiến trúc phong phú và đa dạng nhất của nghệ thuật Champa về đền tháp, văn bia, tượng, điêu khắc trên đá và trên gạch.
Trong thung lũng có hai ngọn đồi, ngọn phía đông cao hơn ngọn phía tây, hai ngọn đồi này đối diện nhau ở điểm trung tâm ngã tư của một con suối, các nhánh của con suối này bao bọc 4 khu vực trong Thánh địa.
Khu A: gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía đông.
Khu B: gồm các tháp và di tích nằm trên ngọn đồi phía tây.
Khu C: gồm các tháp và di tích nằm phía nam, có hai khu C1 và C2.
Khu D: gồm các tháp và di tích nằm phía bắc.
Cách phân chia này phù hợp với địa thế phong thủy, tránh được tình trạng xé lẻ từng mảnh vụn của tổng thể kiến trúc của mỗi tháp mà trước đây nhà khảo cổ học người Pháp ông H.Parmentier đã công bố năm 1904.
Khu A có 5 kiến trúc: 1 tháp chính và 4 tháp phụ.
Khu B có 4 kiến trúc: 1 tháp chính và 3 tháp phụ.
Khu C chia làm C1 và C2. C1 nằm phía đông được bao quanh bằng một con suối gồm có 16 kiến trúc (4 kiến trúc nằm rải rác bên ngoài và 12 bên trong): 2 tháp chính với 8 tháp phụ, 1 tháp chính và 2 tháp phụ đi kèm cùng một số tượng điêu khắc bằng đá. C2 nằm phía tây gồm có 26 kiến trúc (6 ngoài và 20 trong): 3 tháp chính và 12 tháp phụ cùng với một số tượng, phù điêu cùng các tác phẫm điêu khắc , bi kí bằng đá mang tính tôn giáo. Khu C là khu vực có nhiều tháp và các tác phẩm điêu khắc nhất.
Khu D có 12 kiến trúc (1 ngoài và 11 trong): 2 tháp chính, và 4 tháp phụ, trong đó có 1 tháp chính không có tháp phụ đi kèm cùng một số tượng điêu khắc bằng đá.
Tất cả là 46 kiến trúc có thể đếm được trong khoảng ước chừng 70 kiến trúc của Thánh địa này.
Quan sát một số tháp, di chỉ tiêu biểu mà hiện nay (năm 2003) còn lại trên thực địa.
Khu A: gồm 5 kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía đông là ngọn đồi cao nhất trong thung lũng, có một tháp chính và 4 kiến trúc phụ trong đó có một tháp nhỏ để đựng bi kí nằm ở giữa, một thủy tháp, một hỏa tháp và nhà bày mâm dùng để sửa soạn đồ tế.
Tháp chính có hai cửa theo hướng đông tây, ở mỗi cửa có 8 bậc cấp để đi lên, ở mỗi cửa đều có vòm cuốn.
Các vật trang trí quanh tháp chất liệu sử dụng toàn là gạch và đất nung, không bằng sa thạch như ở tháp khác.
Đặt biệt, tiêu biểu và khá độc đáo nhất là cách trang trí ở chân tháp, mỗi góc của chân tháp có một con sư tử đực vóc dáng cực kỳ dũng mãnh bằng đá có kích thước khá lớn trong tư thế chống đỡ các góc tháp, quanh chân tháp được trang trí bằng những hàng mặt nạ gồm các ô vuông bằng đất nung cùng một kích thước và cùng một chủ đề là mô tả dương vật bằng hình ảnh thật mà không cách điệu như bộ Linga – Youni mà ta thường thấy, mỗi ô là một tác phẩm điêu khắc rất tinh tế, sắc sảo, đầy ấn tượng với dương vật ngắn, hai tinh hoàn to và tròn, qui đầu tròn, đỉnh nhọn, mạnh mẽ đầy sinh khí.
Mặt nạ này cũng có thể nhìn theo một cách khác đó là mặt của một quái vật mắt lồi, mũi to, môi trên xếch lên, nhe răng, dáng dấp của sư tử, mỗi ô vuông là mỗi tác phẩm điêu khắc rất sinh động và hấp dẫn, không có cái nào giống cái nào.
Nếu chỉ tách riêng phần sống mũi và hai cánh mũi của quái vật để so sánh với một Linga ở khu D thì khuynh hướng thiên về hình ảnh của Linga không cách điệu dễ dàng đựơc chấp nhận hơn, thế nhưng giải thích đó là mặt nạ của mặt sư tử theo như vùng đất mang tên Shimhapura thì cũng là một điều thú vị, bởi Shimhapura là Trà Kiệu hay còn gọi là thành phố sư tử.
Khu A có thể được xem như là khu vực linh thiêng nhất, nó mô tả toàn bộ triết lý của vương quốc và dân tộc Champa hay chỉ riêng vùng đất Shimhapura. Các biểu tượng sư tử hay về bộ phận sinh dục nam và nữ được các nhà điêu khắc và các nghệ sĩ cổ đại Champa sáng tác theo hình ảnh thật chứ không cách điệu như các tác phẩm ở nơi khác, hình ảnh bộ phận sinh dục được thờ phụng rất trân trọng ở nơi đây, ngoài ra Khu A là một trong toàn bộ một tổng thể kiến trúc mang tính chất triết lý và thờ phụng đặc sắc nhất của nghệ thuật sử dụng gạch và đất nung để trang trí trên tháp của dân tộc Champa trong thời kỳ vàng son của vương quốc này. Một số trong các tác phẩm bằng đất nung vẫn còn vẻ đẹp sắc sảo, với các nét đặc thù của nó, mặc dù nó đã phơi mình giữa nắng mưa suốt gần 1500 năm mà vẫn không hề hấn gì, phần còn lại của toàn cảnh thánh địa Mỹ Sơn điêu tàn, thê lương như nhận xét cách đây hơn một thế kỷ rữơi của sách Đại Nam Nhất Thống Chí.
Khu B: gồm có các kiến trúc nằm trên ngọn đồi phía tây có một tháp chính và 3 kiến trúc phụ. Theo tác giả Trần Kỳ Phương thì tất cả nhóm tháp này đều có cùng một niên đại. Tháp chính xoay mặt về hướng đông, một kiến trúc phụ đối diện với tháp chính, có thể đó là chỗ bày mâm, nơi dùng để sửa soạn vật dụng tế lễ, chếch về phía nam một kiến trúc khác có thể đó là Hỏa tháp - Thủy tháp và một miếu nhỏ dựng bi kí phía đông nam.
Hiện nay tháp chính đã bị phá hủy, đổ nát tạo nên một cái gò cao bằng gạch, phía dưới chôn vùi những gì bí ẩn thì chẳng có ai biết, ngoài đống đổ nát này chỉ còn một mảng tường cao về phía bắc, trên tường còn một cửa giả và 5 trụ áp tường. Cửa giả có vòm cuốn có hình ba lưỡi mác chồng lên nhau, trước nhỏ sau lớn hơn. Trụ áp vào chân tường cũng có hình lưỡi mác nhỏ. Tất cả những phần trang trí trơn không chạm hoa văn.
Vật trang trí là những đầu thủy quái Makara bằng sa thạch trông rất kỳ cục và hung dữ. Trên cửa chính là một tấm đá chạm thần Siva múa, thần có 8 tay, hai tay chắp lên đầu, hai lòng bàn tay úp lại với nhau, vẫn còn trông rõ các ngón tay, một kiểu thức đặt biệt của nghệ thuật múa Champa và 4 cánh tay bên trái của nữ thần Siva mô tả chi tiết không rõ rệt nhưng các bàn tay bên phải thì sinh động hơn nhiều, các ngón tay nắm lại như đang cầm một vật phụ thuộc, một đai dây đeo trước bụng, dưới rốn một phần đai dây thòng xuống che kín bộ phận sinh dục, đầu đội mũ Kirita-Mukuta, dưới chân hai con Makara có vòi cuốn.
Khu B tương đối là nhỏ nhất trong quần thể kiến trúc ở đây, tháp chính không có các kiến trúc phụ đầy đủ đi theo kèm như Hỏa tháp, Thủy tháp....như các tháp khác của Champa, tuy nhiên ở đây có nét đặt biệt là tượng thần Siva trở thành chủ đề thờ phụng chính của khu này.
Khuôn mặt với mắt có hai hàng lông mày mỏng, mắt nhắm nghiền, khuôn mặt trong trạng thái siêu thoát, sóng mũi cao và cánh mũi nở lớn, môi dày và hơi mím lại, tai đeo búp hoa, trái tai trệ xuống, nữ thần Siva trong thế múa với các động tác rất đặt trưng là hai hàng tay dang ngang rồi cong vút lên đầu, phần thân được kéo xuống do tư thế dang hai đầu gối ra và gót bàn chân chụm lại, bàn chân chài ra và các ngón chân hất ngược lên. Về phương diện múa cổ điển hay biến tâu hiện đại thì đây là một động tác trong 5 động tác chân căn bản của nghệ thuật múa đòi hỏi nhiều kỹ năng và thời gian luyện tập lâu dài mới có khả năng thực hiện được động tác khó này, bởi nghệ sĩ múa chỉ tỳ trọng lượng của tòan bộ cơ thể chỉ trên một điểm tiếp xúc nhỏ ở một phần ở lòng bàn chân phải làm điểm tựa và toàn bộ chịu lực đặt vào gan bàn chân phần ngón cái của bàn chân trái.
Dưới chân nữ thần Siva có hai người trong tư thế quỳ, hai tay chấp lại đang dâng cho nữ thần một phẩm vật, hai nhân vật này không đối xứng và có động tác mô tả sự hiến dâng lễ vật cho nữ thần rất khác nhau, một người ở phía trước nữ thần và một người sau, những chi tiết hoa văn trang trí phần này là một biến tấu trong nghệ thuật điêu khắc rất đa dạng tinh vi.
Phần đế là hai con Makara nằm phủ phục hai bên với vòi cuốn cong, con bên trái của nữ thần vòi được chạm trổ che khuất một phần ống chân, mắt mở to, mí mắt hai vồng ngước trông lên đầy sùng bái và ngữơng mộ. Con Makara bên phải ở trong tư thế khác, nằm sau nữ thần, phần đầu của vòi kẹp một xâu chuỗi có hơn 25 hạt hướng dâng lên nữ thần.
Nữ thần Siva đang thể hiện điệu múa trên một tòa sen có nhiều cánh trong trạng thái trầm tư thanh thoát như đang hội nhập vào cõi siêu nhiên vô hình.
Khu B bây giờ hoang tàn đổ nát bởi những cuộc chiến tranh tàn phá hủy diệt của Tuệ Độ thứ sử Giao Châu thời Tấn năm 420, của Thứ sử Hòa Chi đời Tống năm 436 hay các cuộc chinh phạt của Lê Đại Hành Hoàng đế năm 942, của Lý Thánh Tông năm 1044, của vua Lê Thánh Tông (1472 )..., có chăng chỉ còn một gò cao gạch vụn màu đỏ nồng nàn của đất cát bazan núi rừng cao nguyên đất đỏ và màu rêu xanh của năm tháng trầm luân, u uất nơi mà ngàn năm trước đây các nghệ sĩ Champa đem hết lòng sùng kính và tài hoa của mình qua nét chạm trổ, điêu khắc và xây dựng nên một thánh địa để bày tỏ sự ngưỡng mộ của họ đối với các vị tiền nhân tổ tiên cũng như các vị thần linh che chở dân tộc và vương quốc Champa.
Thánh địa Mỹ Sơn giờ đây chỉ còn sót lại lác đác vài đền tháp rệu rã, những bức tượng không đầu rải rác đâu đó trong bụi rậm,dưới lòng suối hay nơi gò mối ... Hoang vu như những cơn gió nam oi nồng thổi qua trên đỉnh núi Mahaparvata nhưng cái hồn của Champa vẫn còn phảng phất đâu đó trên cỏ gai và cây dại, cái tinh anh của các nghệ nhân Champa cổ đại vẫn còn thấp thoáng trong điệu múa của nữ thần Siva trên khu cổ tháp ngậm ngùi.
Từ trên đồi cao của khu miếu tháp A chúng ta có thể nhìn thấy được bao quát toàn bộ Thành địa Mỹ Sơn với những nóc tháp bên dưới ẩn hiện trong những tàn cây hay bị che lấp sau những bụi cỏ gai, điêu tàn, xơ xác, thê lương đến ngậm ngùi, những ngôi tháp không còn nóc rệu rã, những pho tượng mất đầu, các di chỉ, bi ký, các tác phẩm điêu khác bằng gạch hay sa thạch lên mốc thời gian, các loại cây ký sinh tầm gởi như sanh hay bồ đề có tuổi thọ khá cao đeo bám như những phần xương máu huyết mạch của các công trình kiến trúc, dưới chân tháp thì cỏ dại dây leo chui rúc qua kẻ hở, ngóc ngách của các pho tượng hay các khung trang trí của các mặt nạ ở chân tường gậm nhấm, xói mòn, rạn nức, sụp đổ... những kiệt tác của một nền văn hóa mà độ dài thời gian ai nghĩ đến cũng phải nuối tiếc thương hại cho số phận của nó, đó một hình ảnh của Thánh địa Mỹ Sơn, một di tích văn hóa của Quảng Nam – Đà Nẳng và của tất cả chúng ta.
Nếu là biểu tượng đại diện cho Thánh địa Mỹ Sơn thì khu C này là nơi tiêu biểu nhất, không những về mặt cảnh quan mà còn về số lượng, chất lượng của các đền tháp, bi ký, tượng đài và các tác phẩm điêu khắc bày biện ở đây vô cùng phong phú, đa dạng, ngoài ra diện tích của khu vực này cũng lớn nhất so với các khu khác, bởi vì từ đây đến chân núi Mahaparvata cũng còn hơn 1 Km rưỡi.
Nhìn trên cao phía từ Đông Nam của thung lũng thì khu C trải rộng nằm soãi ra bắt đầu bởi một mặt bằng, đỉnh của một ngọn đồi thấp, khu vực này chạy dọc theo triền dồi về hướng tây và càng xuống, càng thấp dần cho đến khi gặp khu bình nguyên đáy của thung lũng, khu C được phân chia thành những ô đất hình bậc thang, trên đó các kiến trúc đền tháp được xây dựng, phần bình nguyên dưới chân đồi tương đối rộng rãi và thoáng, diện tích đất ở đây đủ để cất lên nhiều đền tháp.
Và từ khu vực này có thể quan sát các đền tháp chung quanh thánh địa, xét về mặt địa lý thì nó được xem như trung tâm của vùng đất này.
Một con suối chạy vòng vèo bao quanh làm cho cảnh trí ở đây thêm phần huyền bí, có khi thì dòng suối như chảy ngầm trong hang động, len lỏi qua các tàn cây ụp xuống nước, tàn lá cây rừng nguyên sinh che kín ánh mặt trời làm cho khung cảnh càng mờ ảo, âm u, bí ẩn... Người ta có cảm giác rờn rợn bất an... lẩn khuất đâu đó với ma rừng sơn lam chướng khí khi ngang qua một đoạn của con suối, mà từ mặt nước đen ngòm rong rêu chằng chịt bên dưới khói bốc lên như sương mù, ở một chỗ khác con suối lại phơi mình dứơi ánh sáng mặt trời chói chang hai bên bờ chỉ là sỏi đá khô khốc, tia nắng chiếu từ hướng đông tới, xuyên qua dòng nước trong veo mát lạnh soi rõ từng tảng đá có nhiều màu sắc bên dưới thanh thoát và an bình.
Bình minh phía đông đầu suối là nơi trú ngụ các vị thần linh và hoàng hôn phía tây dưới suối là nơi yên nghỉ nghìn thu của các vị vua, của các quan đại thần của dân tộc và vương quốc Champa, một truyền thuyết cùa người dân Champa có từ khi lập quốc.
Khu vực C1 bây giờ gần như bình địa, lác đác chỉ còn những đống gạch màu nâu sẫm, những trụ đá nằm đơn độc, lẻ loi giữa những đám cỏ tranh, bụi gai cao ngút đầu.
Đi len lỏi trong những gai nhọn sắc của cây cỏ, ngừơi ta có thể tìm thấy được dưới chân mình những nền cũ của các đền tháp đã sụp đổ do bàn tay của con người hay do tàn phá xói mòn của mưa gió, bão táp, của nắng cháy, của các cơn gió Lào nghiệt ngã thổi qua những ngọn núi đá phía tây dãy Trường Sơn trong gần một ngàn năm.
Vĩ đại và đơn độc là một tượng đá đã bị lấy mất phần trên mà phần còn lại là một kiến trúc gồm có ba tầng được xếp từ nhiều mảnh khác nhau, nhìn kỹ hóa ra đó là hình của Youni trong tổng thể của một bộ Linga – Youni, phần Youni còn lại nằm trơ vơ vững chắc trên một bệ đá có nhiều gờ, các gờ này có đường viền chung quanh . phần chân đế của bệ đá thỉnh thoảng có hoa văn mà nét sắc sảo đã bị bào mòn, dưới bệ đá có một rãnh nước.
Tất cả đều được vây quanh bằng 4 bức tường gạch đổ nát có hai lối vào theo hướng đông – tây.
Đó là di chỉ duy nhất còn sót lại tại khu vực này: Một bệ đá to nhất (trên thế giới) hình Youni mà người ta tìm thấy cho đến thời điểm hôm nay, ngoài nó ra thì vương vãi trên mặt đất, trong đám cỏ tranh là các trụ đá, gạch vụn...
Khu C1 là nền cũ của một ngôi tháp với một kiến trúc đẹp nhất và vĩ đại nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn, chung quanh nó, đôi chỗ vãn còn thấy di tích nền móng của sáu ngôi tháp nhỏ bao bọc tạo thành một quần thể kiến trúc tăng thêm phần uy nghi vĩ đại của ngôi tháp chính, theo những tài liệu để lại thì đây là ngôi tháp cao nhất trong Thánh địa Mỹ Sơn với chiều cao 24m, diện tích đáy là hình vuông, xcạnh dài 10m, tháp có 2 cửa ra vào hướng đông và tây, hướng tây nhìn xuống khu C1, trong tháp thờ một bộ Linga – Youni lớn (nay chỉ còn một bệ đá Youni ), phần trên tháp có 3 tầng, các tầng nhỏ dần lại và trên cùng là đỉnh tháp bằng sa thạch, ở mỗi tầng đều có cửa giả có hình người đứng dưới vòm cuốn, hai cửa giả hai bên hông là hai vòm cuốn chồng lên nhau, trên mỗi vòm cuốn là một hình tháp thu nhỏ, mỗi cửa chính đều có tiền sảnh, cửa hình vòm hoa văn rất tinh xảo, hai trụ vuông ép sát nằm hai bên làm tăng thêm vẻ uy nghi ngôi tháp.
Ngoài cửa tháp thì các trụ áp tường kéo dài khỏang 4m với những trang trí hoa văn hình lá cuốn hình chữ S nối liền nhau, các vật trang trí là các tượng điêu khắc bằng sa thạch hình Makara, hình vũ nữ Apsara, sư tử, voi, chim thần Garuda...
Kiến trúc chân tháp gồm có hai phần, dưới nhỏ hơn trên, trang tri bằng những đóa sen trong các ô hình chữ nhật cùng các tác phẩm điêu khắc bằng sa thạch khác, cửa lên được thiết kế bởi 6 bậc cấp bằng đá.
Ngôi tháp này là biểu tượng cho nghệ thuật điêu khắc, kiến trúc xây dựng và thiết kế, nó có thể là mẫu mực cho các công trình kiến trúc sau này.
Ngôi tháp chính mà ngày hôm nay trên nền đá của nó chỉ còn sót lại một bệ đá Youni cô đơn buồn hiu trong buổi chiều nắng quái đỏ rực trên thánh địa Mỹ Sơn hoang vu đầy gió, nắng, cỏ tranh và hoa dại, một vùng đất thánh, một nơi linh thiêng một thời của dân tộc và vương quốc Champa.
Trong khu C1 còn có một ngôi đền nhỏ nằm phía tây của ngôi tháp có mái cong hình thuyền này, đền quay về hướng đông, nóc tháp nhọn đổ nát nhiều chỗ, các hoa văn trang trí không còn nguyên vẹn, tiền sảnh bị sập chỉ còn lại sườn của vòm cuốn dưới có tạc tượng một hình người chắp tay phần mặt bị hư hại nặng, chân dứng trên một bệ đá mà hoa văn đã bị hủy hoại, hai bên có trụ chống cho vòm cuốn trên hoa văn lá xoắn hình chữ S liền nhau, tường và các cửa giả cách nhau là cho nó bớt nặng nề phù hợp với chiều cao của ngôi đền làm cho nó có một vẻ đẹp vừa nhẹ nhàn vừa thanh thoát.
Trong cuốn sách Mỹ Sơn trong lịch sử nghệ thuật Chăm kể lại: Trong chỗ sâu kín của ngôi đền này vào khỏang năm 1904, những nhà khảo cỗ học đã sưu tầm được một bộ trang sức bằng vàng, đầy đủ dành cho một pho tượng lớn cỡ nửa người thường. Kiểu thức hoa văn trang trí cho biết nó thuộc phong cách Đồng Dương . Đây là một bộ trang sức bằng vàng lá duy nhất còn nguyên vẹn tìm thấy trong nghệ thuật Chăm. Nó từng được đem trưng bày tại Hội Chợ Marseille năm 1926.
Bộ trang sức này được chế tác bằng những miếng vàng không dày lắm, gồm một cái mũ Kirita-Mukuta, trang trí 5 đóa hoa lớn, phía trên có đính một viên hồng ngọc, phía sau có một miếng che lấp gáy, hai miếng che sau tai và một vòng hào quang sau đầu hai hoa tai, một vòng kiềng đeo cổ, một bộ phận nịt ngang ức với bản khá lớn, đồ đeo ở hai vai là hai đóa hoa lớn, hai vòng đeo ở cổ tay và chân có bản lớn, một sợi dây chuyền cổ, các vòng đeo được móc lại với nhau bằng những cái khóa. Tất cà các miếng vàng này được chạm trổ hết sức tinh tế và điêu luyện.
Bộ trang sức này dùng để đeo cho các tượng thần bằng sa thạch hoặc bằng đồng khi hành lễ, ngày thường chúng được tháo ra và cất giữ cẩn thận. Bi ký Chăm tại Mỹ Sơn đã nhiều lần nhắc đến bộ lễ vật này, nó được dâng cúng bởi các vua Chăm.
Hiện tại bộ trang sức này đang ở đâu, ai là chủ nhân của nó là điều mà nhiều người muốn biết.
Con người đã lấy đi rất nhiều thứ từ khu Thánh địa này với rất nhiều lý do. Hiện tại tổ chức UNESCO thừa nhận nó là một di tích lịch sử của nhân loại, hãy trả lại cho khu Thánh địa Mỹ Sơn những gì của nó, đó cũng là lòng tự trọng của con người chứ không phải sợ một lời nguyền của vua Bhadravarman đệ nhất là người khởi công xây dựng thánh địa này với những lời nguyền như sau: "... Nếu có kẻ nào dùng vũ lực để chiếm đoạt hay phá hủy... thì nhân dân không phải tội, mà tội lổi sẽ dành cho kẻ đó..."
No comments:
Post a Comment